Melikşah ile Nizamülmülk'ün 'Paralel Devlet' çatışması

Selçuklu döneminde vuku bulmuş bu olayların ve kişilerin bugünkü olaylar ve kişilerle bire bir hiçbir alakası yoktur!
 

1.Nizamülmülk’ün olumlu ve olumsuz yönleri
 

Nizamülmülk, İran-Sasani bürokrasisinin temsilcisidir ve bu yüzden yüzde 100 ‘olumlu’ bir kişilik değildir.

 Olumlu ve olumsuz yönlerine kısaca bakalım…

Nizamülmülk’ün olumlu yönü

 Nizamülmülk’ün olumlu yönü kaos’a karşı düzen’i kurması. Nizamülmülk, ismi bile nizam’dan yani düzen’den geliyor.

 Nizamülmülk’ün Medrese’yi esas alması değişimi bilime göre yönlendirmesi, başarılı ikta toprak sistemiyle asker sayısını düzenli büyütmesi, dinler ve mezhepler arasında dengeli bir yaklaşım gözetmesi gibi olağanüstü başarıları vardı. Bunlara elbette evet.

Nizamülmülk’ün olumsuz yönü

Nizamülmülk, yukarıda saydığımız olumlu yönlere rağmen olumsuz bir yönü de vardır. Nizamülmülk, Devlet içinde kendi ‘Paralel Devlet’ini kurmuştur. Bu yapı, iktidarın doğal akışında sorun çıkarmazken kriz anlarında, Devlet içinde Devlet’e dönüşerek, varlık nedeni düzen’in zıddı olarak kaos’un kaynağı olur.

 2.Hasan Sabbah devlet dışında Nizamülmülk devlet içinde örgütlü
 

Gelelim günümüzle Selçuklu döneminin paralelliklerine…

Hasan Sabbah devlet dışında odaklanan alternatif Alamut devleti idealinin, Haşhaşi örgütünün lideridir.

Nizamülmülk ise dıştan bir proje değil, Devlet içinde paralel bir örgütlenme gerçekleştirmiş durumda. 

Selçuklu Tarihi bugüne ulaşan sonuçlarıyla tekrar tekrar okunması gereken bir tarih dönemidir.

Osman Turan, ‘Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti’ adlı eserinde can alıcı hükmü verir: “Zeval, Sultan ile vezir Nizamülmülk arasındaki ahengin bozulmasıyla başladı.”

Melikşah’ın eşi Terken Hatun da önemli bir güç odağıdır

Düşmanları, Nizamülmülk’ü Melikşah’ın gözünde düşürmeye çalışır. İki büyük adamın ilişkileri içinde Melikşah’ın eşi Terken Hatun da önemli bir güç odağıdır. Nizamülmülk’ün rakibi, Terken Hatun’un adamı vezir Tacülmülk’tür.

Rakibi Tacülmülk’ün Nizamülmülk’e eleştirileri, eğitim ve ordu bütçelerinin fazlalığıyla ilgilidir. Bu konularda Nizamülmülk’ün bakış açısı tutarlıdır. Melikşah da bu tutarlılık sebebiyle, Tacülmülk’e karşı genellikle Nizamülmülk’ün yanındadır.

 Çatışmanın iki sebebi vardı

 Melikşah ile Nizamülmülk’ün arasını Melikşah’ın eşi Terken Hatun’un ihtirasları ve Nizamülmülk’ün ‘Paralel Devlet’ örgütlenmesi açar.

Melikşah’ın eşi Terken Hatun iktidar peşinde bir kadındır. Terken Hatun, Karahanlı Hanedanı’na mensup bir prensestir. Hırslarıyla Melikşah’ın büyük oğlu Berkyaruk’u veliahtlıktan atıp dört yaşındaki kendi oğlu Mahmud’u Selçuklu tahtına geçirmek ister.

Terken Hatun, bu hedefe ulaşmak için vezir Nizamülmülk’ü kendine engel olarak görür.

Nizamülmülk Ailesi, hanedana, ‘Paralel Devlet’e dönüşüyor

Nizamülmülk’ün kudreti, Melikşah’ın kudretiyle ‘paralel’ olarak artar.

Nizamülmülk’ün ‘Paralel Devlet’i, giderek Melikşah’ın otoritesini sarsacak taşkınlıklar yapar.
 

3.Nizamülmülk’ün ‘paralel’ adamlarının operasyonları

Melikşah’ın Nizamülmülk’le çatışmak için çok sebebi vardır ama Nizamülmülk’le çatışmak kolay değildir.

Vezir Nizamülmülk’ün ‘Paralel Devlet’ oluşturan ‘paralel’ adamları imparatorluğun yüksek makamlarına ve valiliklerine yerleşmiştir. Nizamülmülk’ün adamları, saltanat ihtirasıyla kıpırdayan şehzadeleri harcarlar. Şehzadeler harcandıkça Nizamülmülk’ün ‘paralel’ adamları onların yerlerini alır.  

Nizamülmülk’e bağlı kölelerin sayısı 20 bini bulmuştur. Bu kölelerden başka Nizamülmülk’ün orduda ve imparatorluğun her tarafında yönetici konumunda adamları vardır. Bu kuvvete dayanan Nizamülmülk’ün adamları zaman zaman taşkınlıklara yol açmıştır.

Hatta öyle bir şımarıklık ortaya çıkar ki, Sultan Melikşah’ın has adamları bile saldırıya uğramaktan kurtulamaz.

İş çığırından çıkmış, şehzade sancağı Merv’in yönetimi bile artık Nizamülmülk’ün oğlu Osman’a verilmiştir.

Nizamülmülk’ün oğlu Osman, valilik makamına gelmekle kalmaz Sultan Melikşah’ın yakını Emir Kavdan’a da saldırır. Bu hadise, Melikşah ile Nizamülmülk arasında açık bir çatışmaya sebep olur.
 

4.Nizamülmülk, Melikşah’a isyan eder: Benden diviti aldıktan sonra sende de taç kalmaz!
 

Emir Kavdan’a saldırılması üzerine Melikşah, Nizamülmülk’e gönderdiği mektubunda, “Sen benim devletimi ve memleketimi istila eyledin. Senin adamların, benim adamlarıma saygı göstermiyor; halka zulüm yapıyorlar; sen de bunları terbiye etmiyorsun. İster misin ki, vezirlik divitini elinden ve sarığını başından alayım ve halkı tahakkümünüzden kurtarayım?”

Nizamülmülk’ün cevabı ilginçtir.

Nizamülmülk mektubuna hürmet ifadeleri ve dua ile başlar. Sultan Melikşah’ın yaptığı hizmetleri uzun uzun anlatır. Ancak mektubun asıl can alıcı kısmı ağır bir tehdit içerir.

Nizamülmülk’ün mektubunun asıl kısmı çok ağırdır: “Devlet’e ortak olduğumu henüz bilmiyor musun? Bu vezirlik diviti ve sarık senin tacınla o derece bağlıdır ki, diviti aldıktan sonra tac da kalmaz gider.”

Melikşah, Nizamülmülk’ü azletmek ister ama azledemeden Bağdat’a hareket eder. Nizamülmülk de Sultan Melikşah’ın arkasından yola çıkar. Fakat Nizamülmülk yolda kendisine dilekçe vermek bahanesiyle huzuruna çıkan bir Batıni fedaisi tarafından öldürülür.  

Nizamülmülk’ün ölümünden sonra Melikşah vezirliğe Tacülmülk’ü getirir. Tacülmülk, Nizamülmülk’ün bütün ‘paralel’ adamlarını tasfiye eder. 

Nizamülmülk ‘Paralel Devleti’nin yerini bu sefer, Terken Hatun’un adamları doldurur. Terken Hatun’un operasyonları yüzünden Melikşah Halife Muktedi’yi Bağdat’ı terke zorlar. Bir ay sonra Melikşah zehirlenerek öldürülür. Zehirleme eyleminin Nizamülmülk’ün ‘paralel’ adamları, Terken Hatun’un adamları ya da Halife Muktedi yanlıları tarafından gerçekleştirildiği söylenir.
 

5.Melikşah, Melikşah olmalı!
 

Hasan Sabbah, İmam-ı Gazali denklemi ayrı bir yazı konusudur.

 Melikşah’ın veliahdı Berkyaruk’un yapması gereken Selçuklu kurucu unsuru Türkmenler’i bir konfederasyon şeklinde örgütlemesidir.

 Terken Hatun’un adamı Tacülmülk, ‘Paralel Devlet’i yok etmek isterken Devlet’i de yok eden adamdır.

Örgütsüz Türkmen ve onun simgesi Berkyaruk, ne Nizamülmülk ne Hasan Sabbah ne de Terken Hatun şebekesinin kumpaslarından kurtulamaz.

Berkyaruk’un etrafında da kendi Tacülmülk’leri var.

‘Adil sultan’ sıfatlı Melikşah, Melikşah olarak kalmalıydı.

Yoksa yok olacaktı!

Nizamülmülk, ‘Paralel Devlet’ten vazgeçip kendi sivil sınırlarına çekilmeliydi.

Olmadı!
 

6.Hatime: Bu kriz, yalnız taç ve divit sahiplerini götürmez!
 

İktidarın zirvesinde 42 yaşındaki Melikşah ile 70’ini aşkın vezir arasındaki ahenk bozulunca ne vezir Nizamülmülk’ün diviti, ne de Sultan Melikşah’ın tacı kalmıştır.

Dersimizi Osman Turan’dan alıyoruz: “Bu kriz, yalnız taç ve divit sahiplerini götürmemiş; Selçuklu İmparatorluğu’nu ve İslam Dünyası’nı da çok sarsmış ve ağır buhranlara sürüklemiştir.”